Với các hoạt động của con người, có 3 phạm trù là nội dung, phương pháp và phương tiện luôn gắn bó chặt chẽ với nhau. Mỗi nội dung hoạt động đòi hỏi các phương pháp và phương tiện tương ứng nhằm đạt mục tiêu xác định. Ngược lại, sự cải tiến và sáng tạo những phương tiện lao động làm nảy sinh những nội dung và phương pháp mới có chất lượng cao hơn. Vì vậy, con người luôn luôn chú ý tới việc sáng tạo và hoàn thiện không ngừng các phương tiện lao động.
Thực tiễn và lí luận giáo dục cho thấy, đến nay, mới chỉ có phương pháp dạy học là thực sự được tập trung nghiên cứu trong thời gian dài và đã đạt được những thành tựu đáng kể. Phương tiện dạy học (PTDH) chưa được đầu tư nghiên cứu một cách sâu sắc và đầy đủ, nhất là trong đào tạo nghề – lĩnh vực mà các phương tiện có vai trò cực kỳ quan trọng trong bảo đảm chất lượng. Phạm vi bài viết này chỉ đề cập những khái niệm hết sức cơ bản về PTDH, mà nhiều lúc, nhiều nơi được sử dụng thiếu nhất quán và không rõ ràng, một số yêu cầu và nguyên tắc sử dụng PTDH.
I. Một số khái niệm cốt lõi liên quan
1. Phương tiện dạy học
Một cách chung nhất, “phương tiện là cái dùng để làm một việc gì, để đạt một mục đích nào đó” (TĐTV).
Phương tiện là tất cả những gì dùng để tiến hành công việc, được cảm nhận bằng giác quan, nhưng không phải bằng tư duy (tình cảm, tri thức, ...).
Từ phương tiện (media) trong tiếng Anh có gốc la tinh medium có nghĩa là “ở giữa”, “trung gian” và ngày nay, từ này cũng được gọi là phương tiện truyền thông: truyền dẫn, bảo quản, khuếch đại thông điệp tùy theo hoàn cảnh. Truyền thông (communication) là sự thiết lập “cái chung” giữa những người có liên quan trong quá trình thực hiện một mục tiêu nào đó; nghĩa là tạo nên sự “đồng cảm” giữa người phát và người thu thông qua những thông điệp (message) được truyền đi.
Quá trình dạy học là một quá trình truyền thông có sự trao đổi thông điệp giữa hai hay nhiều người đồng thời phát và nhận thông điệp của nhau theo 3 kênh tương ứng:
- Thông điệp được truyền từ giáo viên đến người học: hướng dẫn, thông tin người học được học, hiểu hoặc thực hành.
- Thông tin về sự tiến bộ học tập, mức độ nắm vững kiến thức, kỹ năng từ người học truyền về giáo viên. Giáo viên tiếp nhận, xử lý và quyết định điều chỉnh hay tiếp tục thực hiện công việc dạy học của mình.
- Thông tin phản hồi từ giáo viên đến người học (uốn nắn, hướng dẫn, động viên, …).
Như vậy, lời nói và chữ viết cũng là một loại PTDH. Tuy nhiên, khi tách khỏi chủ thể của quá trình dạy học là thầy và trò thì PTDH là phần vật chất khách quan gồm toàn bộ những trang thiết bị, máy, tài liệu, ... phục vụ việc giảng dạy và học tập. Từ các phương tiện đơn giản như bàn ghế, bảng đen, phấn trắng đến các thiết bị cơ điện tử, dây chuyền tự động.
2. Thiết bị dạy học (training equipment)
Thiết bị dạy học là tổng thể nói chung những máy móc, dụng cụ, phụ tùng cần thiết cho hoạt động dạy và học, chủ yếu đề cập “phần cứng” của phương tiện. Phần cứng thường có vai trò truyền tin (mô hình tĩnh hoặc động, máy chiếu các loại, máy tính, camera, máy thu hình, máy ghi âm, ...) hoặc hình thành và luyện tập kỹ năng (các loại máy, dụng cụ, nguyên vật liệu cho thí nghiệm, thực hành, thực tập sản xuất, ...).
3. Học liệu (teaching and learning materials)
Tài liệu in ấn và/hoặc không in ấn được thiết kế để sử dụng trong dạy học, chủ yếu đề cập đến “phần mềm” của phương tiện. Nói chung, học liệu thường có vai trò mang tin (chương trình đào tạo, giáo trình, sách báo, sổ tay, tài liệu hướng dẫn, bảng biểu treo tường, băng đĩa, phần mềm máy tính, ... ). Theo tính chất và hình thức hỗ trợ có tài liệu tự học (self-instructional materials), tài liệu phát tay (handout materials), hoặc phần mềm dạy học - học liệu được “số hóa”/học liệu tin học.
4. Mô hình
Mô hình là một mô phỏng bằng thực thể hay bằng khái niệm một số thuộc tính và quan hệ đặc trưng của một đối tượng nào đó (gọi là nguyên hình hay đối tượng được mô hình hoá) với mục đích nhận thức, làm đối tượng quan sát thay cho nguyên hình hoặc làm đối tượng nghiên cứu về nguyên hình.
Phân loại mô hình: thường được chia ra mô hình vật chất (mô hình cảm tính) và mô hình lý thuyết (mô hình lôgic).
Phương pháp mô hình hoá gồm các bước:
- Nghiên cứu đối tượng gốc để xây dựng mô hình thay thế (mô hình thường đơn giản, khái quát, trực quan hơn đối tượng thật nhưng phải bảo đảm các yêu cầu: phản ánh đúng bản chất của đối tượng thật, dễ khảo sát hơn trên đối tượng thật);
- Nghiên cứu trên mô hình để thu nhận kết quả; và
- Gán kết quả thu được trên mô hình cho đối tượng gốc (hợp thức hoá mô hình).
5. Mô phỏng
Mô phỏng là thực nghiệm quan sát được và điều khiển được trên mô hình của đối tượng khảo sát. Trong mô phỏng người ta sử dụng mô hình.
Phương pháp dạy học có sử dụng mô phỏng được gọi tắt là phương pháp mô phỏng. Với sự trợ giúp của máy tính và các phương tiện nghe nhìn khác, người ta dùng phương pháp mô phỏng để giúp học viên có thể quan sát được, tương tác được với nhiều đối tượng mà trong thực tế không nên hoặc không thể quan sát hay tương tác trực tiếp được (với những đối tượng quá to, quá bé, quá xa, điều kiện nguy hiểm, những quá trình diễn ra quá nhanh, quá chậm không thể quan sát được trong điều kiện thực của nó,…).
II. Yêu cầu đối với PTDH
1. Tính khoa học sư phạm
- PTDH phải phù hợp với mục tiêu, nội dung, điều kiện dạy học, … và phát huy được tối đa các giác quan của người học, bảo đảm tiếp thu được các kiến thức, kỹ năng nghề nghiệp tương xứng với chương trình đào tạo một cách thuận lợi.
- Nội dung và cấu tạo của PTDH phải bảo đảm các đặc trưng của việc dạy học lý thuyết, dạy học thực hành và các chuẩn mực sư phạm.
- Các PTDH tập hợp thành bộ phải có mối liên hệ chặt chẽ về nội dung, bố cục và hình thức trong đó mỗi loại trong một bộ phận phải có vị trí, chức năng riêng.
- PTDH cần thúc đẩy việc sử dụng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học hiện đại (e-learning, dạy học theo dự án, ...).
2. Tính khoa học kỹ thuật
- Chất lượng vật liệu dùng để chế tạo PTDH phải bảo đảm tuổi thọ cao và độ bền chắc, không gây ô nhiễm môi trường.
- PTDH phải có tính năng kỹ thuật thể hiện các thành tựu mới nhất của khoa học chuyên ngành hay trình độ công nghệ và tổ chức sản xuất của nghề.
- PTDH phải có kết cấu thuận lợi cho việc lắp đặt, sử dụng, lưu trữ và bảo quản.
3. Tính nhân trắc học
- PTDH dùng để biểu diễn phải đủ lớn để mọi học viên trong lớp có thể quan sát được.
- PTDH cần phù hợp với tâm sinh lý của học viên và giáo viên, không quá nặng, quá lớn về kích thước.
- Mầu sắc PTDH không làm chói mắt hay làm cho học viên khó phân biệt các chi tiết. Mầu sắc của PTDH là thiết bị càng giống như thực tế càng tốt.
- PTDH phải bảo đảm tất cả các yêu cầu kỹ thuật an toàn và khi sử dụng không gây độc hại hay nguy hiểm cho thầy và trò.
4. Tính thẩm mỹ
PTDH có kết cấu cân xứng, màu sắc hài hoà, rõ nét để kích thích sự chú ý và hứng thú học tập của học viên.
5. Tính kinh tế
PTDH thực hiện được nhiều chức năng trong dạy học, sử dụng được cho nhiều nội dung với chi phí hợp lý, không gây tổn hao nhiều về nguyên vật liệu.
III. Sử dụng PTDH
1. Lựa chọn PTDH phải căn cứ vào các yêu cầu như đã nói trên và sự phù hợp với điều kiện dạy học cụ thể. Cụ thể là:
a. Phương pháp dạy học
Phương pháp dạy học là một yếu tố quan trọng luôn được xem xét khi lựa chọn PTDH. Nhiều loại PTDH thích hợp cho từng loại phương pháp dạy học khác nhau.
b. Mục tiêu bài dạy và các nhiệm vụ học tập
Tuỳ theo mục tiêu bài dạy và các nhiệm vụ học tập, giáo viên phải áp dụng phương pháp dạy học thích hợp, do đó, các PTDH tương ứng sẽ được lựa chọn.
c. Đặc điểm bài học bao gồm nội dung, thời gian, đối tượng học viên, không gian/môi trường tổ chức hoạt động dạy học, …
d. Sự cản trở thực tế
Hiện trạng thực tế của nhà trường cả về hành chính lẫn kinh tế là một yếu tố cản trở lớn đến việc sử dụng PTDH. Có nhiều loại PTDH hiện đại có hiệu quả cao trong đào tạo nhưng không phải trường nào cũng có đủ khả năng tài chính và tổ chức để trang bị đầy đủ. Vì vậy phải căn cứ vào thực tế của nhà trường mà lựa chọn loại PTDH thích hợp cùng các yếu tố khác có liên quan.
e. Năng lực của giáo viên
Đây là một nhân tố rất quan trọng. Trong nhiều phương pháp dạy học, giáo viên chỉ đóng vai trò hướng dẫn, nhưng dù thế nào vai trò của họ vẫn có ảnh hưởng rất lớn đối với kết quả học tập. Điều này thể hiện ở sự say sưa, toàn tâm toàn ý vào việc chuẩn bị bài giảng cũng như trong quá trình dạy học. Đối với dạy học thực hành thì giáo viên còn phải có đủ kỹ năng nghề mới thực sự làm chủ được thiết bị theo tiêu chuẩn thực hiện.
Người giáo viên phải tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng trên và xuất phát từ thực tế của nhà trường mà lựa chọn các loại PTDH thích hợp nhất cho mình mới bảo đảm hiệu quả sử dụng cao. Việc lựa chọn PTDH là một phần của công việc thiết kế dạy học và mục đích cuối cùng là phải xây dựng được một danh mục các PTDH được lựa chọn một cách hệ thống cho một đề mục, một bài giảng hay mô đun/môn học.
2. Nguyên tắc sử dụng PTDH
a. Bảo đảm an toàn và độ tin cậy: an toàn điện, thị giác, thính giác, ...
b. Nguyên tắc vừa sức
* Đúng lúc (thời điểm và trình tự sử dụng)
- Sử dụng đúng lúc PTDH có nghĩa là trình bày phương tiện vào lúc cần thiết, lúc học viên mong muốn nhất được quan sát, gợi nhớ trong trạng thái tâm sinh lý thuận lợi nhất (mà trước đó giáo viên đã dẫn dắt, gợi mở, nêu vấn đề chuẩn bị), đúng lúc nội dung và phương pháp dạy học cần đến nó.
- Cần cân đối và bố trí lịch sử dụng PTDH hợp lý, đúng lúc, thuận lợi trong một ngày, một tuần nhằm tăng hiệu quả sử dụng của chúng.
* Đúng chỗ
- Sử dụng PTDH đúng chỗ tức là tìm vị trí để giới thiệu hợp lý nhất, giúp cho mọi học viên có thể sử dụng nhiều giác quan nhất để tiếp xúc với phương tiện một cách dễ dàng và rõ.
- Đảm bảo các yêu cầu về chiếu sáng, thông gió và các yêu cầu kỹ thuật đặc biệt khác. Đồng thời cũng không ảnh hưởng tới quá trình làm việc, học tập của các lớp khác.
- Các phương tiện được lưu giữ, bảo quản và sắp xếp sao cho khi cần lấy ra dễ dàng.
* Đủ cường độ (thời lượng và số lượng phương tiện sử dụng)
- Nguyên tắc này chủ yếu đề cập nội dung và phương pháp giảng dạy sao cho thích hợp, vừa với đối tượng học viên.
- Nếu kéo dài việc trình diễn PTDH hoặc dùng lặp lại một loại phương tiện quá nhiều lần trong một buổi dạy học, hiệu quả của chúng sẽ giảm sút.
c. Bảo đảm tính hiệu quả
- Sử dụng kết hợp nhiều loại PTDH một cách có hệ thống, đồng bộ và trọn vẹn; các PTDH không mâu thuẫn, loại trừ nhau.
- Bảo đảm sự tương tác trong hệ thống dạy học.
ThS. Nguyễn Quang Việt
Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu phát triển kỹ năng
và chuẩn đào tạo nghề -Viện Nghiên cứu khoa học dạy nghề