Abstract
This paper refers to the characteristics as well as the impact of industrial revolution 4.0 on the employment, labor and the need for skills training for workers and learners; and then points out direction and solutions for vocational skills training in the context of industrial revolution 4.0
Keywords: industrial revolution 4.0, training, retraining, learner, labor.
Tóm tắt
Bài viết trình bày những đặc điểm, sự tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 đến việc làm, lao động và sự cần thiết phải đào tạo kỹ năng cho người lao động và người học trong bối cảnh công nghiệp 4.0 từ đó đưa ra định hướng và giải pháp đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh công nghiệp 4.0.
Từ khóa: cách mạng công nghiệp 4.0, đào tạo, đào tạo lại, người học, lao động.
“Chúng ta đang tiến tới một cuộc cách mạng công nghệ, công nghiệp làm thay đổi cơ bản lối sống, phong cách làm việc và cách thức giao tiếp. Xét về phạm vi, mức độ và tính phức tạp, sự dịch chuyển này không giống với bất kỳ điều gì mà con người từng trải qua”. Đó là khẳng định của GS. Klaus Schwab, người Đức, Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế giới Davos, người đã đưa ra khái niệm Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4(CMCN 4.0).
CMCN 4.0 là xu hướng kết hợp giữa các hệ thống thực và ảo, Internet kết nối vạn vật và các hệ thống kết nối Internet. Chúng ta đang ở giai đoạn đầu của Cuộc CMCN 4.0 được chuyển giao từ giữa thế kỷ trước sang thế kỷ này và được xây dựng trên cuộc cách mạng số đã và đang làm biến đổi xã hội và nền kinh tế toàn cầu. Do đó, nó có tác động trực tiếp đến việc làm, nghề nghiệp của người lao động hay nói cách khác đó là kỹ năng nghề nghiệp của người lao động cần phải đáp ứng yêu cầu thay đổi của nền công nghiệp. Giáo dục nghề nghiệp đóng góp vai trò quan trọng trong việc đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động.Trước ngưỡng cửa của nền công nghiệp 4.0 đặt ra yêu cầu cấp bách trong việc định hướng đào tạo kỹ năng nghề nghiệp cho người học và người lao động đáp ứng yêu cầu của cuộc CMCN này.
I. Đặc điểm công nghiệp 4.0
Theo PGS.TS. Lê Quốc Lý, Phó Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh thì CMCN 4.0 có đặc điểm như sau:
1.So với các cuộc CMCN trước đây, CMCN 4.0 phát triển với tốc độ cấp số nhân của cấp số nhân, làm biến đổi nhanh chóng nền công nghiệp ở mọi quốc gia. Bề rộng và chiều sâu của những thay đổi này tạo nên sự biến đổi trong toàn bộ các hệ thống sản xuất, quản lý, quản trị và đời sống.
2. CMCN 4.0 dựa trên cơ sở sử dụng nhà máy sản xuất và chế tạo thông minh, trong đó nhu cầu thị trường và người tiêu dùng được đáp ứng một cách nhanh chóng và kịp thời, chính xác thậm chí tới từng cá nhân.
3. CMCN 4.0 không chỉ tạo ra “môi trường cộng sinh” giữa người và Robot mà còn tạo ra “môi trường cộng sinh” giữa thế giới ảo và thế giới thực, thực chất là cộng sinh giữa trí tuệ sáng tạo của con người và những sản phẩm trí tuệ nhân tạo trên phạm vi rộng lớn và có tính phổ quát.
4. Tạo ra kỷ nguyên mới trong công nghệ Robot. Ngày nay, công nghệ Robot đã thâm nhập vào nhiều lĩnh vực của đời sống và sản xuất, thay thế con người trong dây chuyền sản xuất như lắp ráp ô tô, dây chuyền sản xuất thuốc chữa bệnh, tham gia các quá trình tự động hóa trong nhà máy cũng như trên đồng ruộng, chăm sóc người bệnh, phục vụ trong gia đình…
5. Mở ra kỷ nguyên công nghệ “chế tạo cộng”. Diễn ra theo cơ chế ngược với “chế tạo trừ” trước đây. Nghĩa là chuyển từ công nghệ loại trừ dần đi vật liệu thừa từ phôi ban đầu để cuối cùng thu được sản phẩm mong muốn sang công nghệ chế tạo theo từng nguyên tử vật chất và do đó loại bỏ hoàn toàn phế liệu trong quá trình sản xuất. Công nghệ in 3D mở ra kỷ nguyên của loại vật liệu mới có những tính năng đặc biệt, vừa nhẹ hơn, bền hơn, có thể tái chế và dễ thích ứng.
6. Công nghệ cảm biến sẽ mở ra kỷ nguyên mới trong các dịch vụ. Theo dự báo của các chuyên gia quốc tế, khoảng vào giữa thập kỷ thứ 3 của thế kỷ này, 10% dân số mặc quần áo kết nối internet; sử dụng điện thoại di động cấy ghép vào người; 30% việc kiểm toán ở công ty được thực hiện bằng trí tuệ nhân tạo.
7. CMCN 4.0 đang đẩy nhanh tiến độ phát triển cuộc cách mạng mới trong quân sự, trong đó sẽ ứng dụng phổ biến các vũ khí trang bị thông minh sử dụng trí tuệ nhân tạo và phát triển phương thức tác chiến lấy mạng làm trung tâm. CMCN 4.0 không chỉ làm thay đổi toàn bộ diện mạo đời sống xã hội mà còn làm thay đổi căn bản phương thức hoạt động trong lĩnh vực quân sự.
II. Tác động của công nghiệp 4.0
Công nghiệp 4.0 tác động mạnh mẽ đến kinh tế, môi trường, xã hội và trực tiếp có tác động đến chính phủ, doanh nghiệp, người dân, đến việc làm và phân cực lực lượng lao động trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Trong đó:
2.1.Tác động xã hội
CMCN 4.0 tác động thông qua kênh việc làm trong trung hạn là điều đáng quan ngại nhất hiện nay do quá trình điều chỉnh không dễ dàng. Nhóm lao động chịu tác động mạnh bao gồm: lao động giản đơn, ít kỹ năng, dễ bị thay thế bởi người máy; nhóm lao động có kỹ năng song gắn với công nghệ cũ hoặc lạc nhịp và người lao động đã có tuổi cũng chịu tác động mạnh.
2.2. Tác động đối với việc làm và phân cực lực lượng lao động
Hầu hết các chuyên gia đều cho rằng, cuộc CMCN lần thứ 4 sẽ tạo ra nhiều việc làm hơn là những việc làm mất đi do có cuộc cách mạng này. Bởi vì:
- Thứ nhất, tốc độ thay đổi công nghệ nhanh hơn bao giờ hết.
- Thứ hai, thời đại của cuộc cách mạng kỹ thuật số đang bùng nổ với hàng loạt công nghệ mới: Trí tuệ nhân tạo; Dữ liệu lớn; Internet di động; Công nghệ điện toán đám mây; máy in 3D...
- Thứ ba, hàng triệu người trên khắp thế giới có thể truy cập vào những cơ sở dữ liệu rất lớn.
- Thứ tư, các khoản đầu tư rất lớn, lên tới hàng tỉ USD, đang được thực hiện bởi các công ty ở châu Âu, châu Á và Mỹ để nghiên cứu và phát triển những công nghệ trên.
Máy móc thay thế lao động chân tay sẽ đẩy hàng triệu công nhân vào tình trạng thất nghiệp. Ảnh: Siemens.
Nhưng nếu nhìn nhận một cách tổng quan thì những yếu tố này ảnh hưởng trực tiếp đến kinh tế, xã hội Việt Nam, bởi vì chuyển dịch cơ cấu lao động trong gần 30 năm qua của Việt Nam rất chậm và chậm hơn nhiều nếu so với chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Nền kinh tế Việt Nam hiện nay vẫn dựa nhiều vào các ngành sử dụng lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Trình độ tay nghề của người lao động thấp, tỷ lệ lao động qua đào tạo chiếm 56% (trong khi đó tỷ lệ qua đào tạo từ 3 tháng trở lên có văn bằng, chứng chỉ là 22,5%) là trở ngại lớn nhất để chúng ta bắt kịp với các thành tựu khoa học - công nghệ hiện nay và ứng dụng hiệu quả khoa học - công nghệ cũng là một vấn đề nan giải. Trong tương lai, nhiều lao động trong các ngành, nghề của Việt Nam có thể thất nghiệp, ví dụ như lao động ngành nông nghiệp, dệt may, kế toán, lắp ráp và sửa chữa thiết bị. Trong khi đó, số lao động này hiện đang chiếm một tỷ trọng không nhỏ trong lực lượng lao động của nước ta hiện nay. Có thể nói chắc chắn rằng cuộc CMCN 4.0 đe dọa lao động kỹ năng thấp và một số công việc như hành chính, văn phòng…
Tuy nhiên, chúng ta cũng đang đứng trước những “cơ hội vàng” để đi tắt đón đầu công nghệ, ứng dụng những tiến bộ, thành tựu công nghệ của nhân loại, trước hết là công nghệ thông tin, công nghệ số, công nghệ điều khiển và tự động hóa để nâng cao năng suất, hiệu quả trong tất cả các khâu, đặc biệt là quản lý ở cả nền kinh tế, hệ thống chính quyền các cấp, tất cả các ngành lĩnh vực, ở các doanh nghiệp, cá nhân và hộ gia đình nếu chúng ta biết tận dụng cơ hội thông qua việc chuẩn bị nguồn nhân lực có kiến thức, kỹ năng đáp ứng yêu cầu của khoa học, công nghệ.
Đào tạo nguồn nhân lực trực tiếp phục vụ sản xuất, kinh doanh, dịch vụ đáp ứng yêu cầu CMCN 4.0 là trách nhiệm của ngành giáo dục nghề nghiệp. Do đó, việc đào tạo kỹ năng nghề cho người học và người lao động đáp ứng yêu cầu của CMCN 4.0 là nhiệm vụ cần thiết và cấp bách cần có định hướng và giải pháp cụ thể để triển khai hoạt động đào tạo kỹ năng trong bối cảnh công nghiệp 4.0.
III. Định hướng đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh công nghiệp 4.0 và một số giải pháp thực hiện
Trước những tác động mạnh mẽ của CMCN 4.0 đến đời sống kinh tế, xã hội trước mắt cũng như lâu dài và tình hình thực tiễn trong nước, Chính phủ Việt Nam đã kịp thời ban hành các chỉ thị, nghị quyết chỉ đạo điều hành các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và người dân chuẩn bị các điều kiện để thích ứng với cuộc CMCN 4.0. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 01/01/2017 về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu chỉ đạo, điều hành thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách Nhà nước năm 2017, trong đó Chính phủ yêu cầu các bộ, ngành trung ương và địa phương: “Thực hiện các giải pháp phát triển mạnh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao cùng với ứng dụng, phát triển khoa học công nghệ đáp ứng yêu cầu phát triển và hội nhập và cách mạng công nghiệp lần thứ 4”.
Đặc biệt, Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 16/CT-TTg ngày 04/5/2017 về việc tăng cường năng lực tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4, trong Chỉ thị đã nêu rõ các giải pháp, nhiệm vụ cụ thể cho tất cả các Bộ, ngành, Ủy ban Nhân dân các tỉnh, thành phố từ Trung ương đến địa phương có liên quan để tổ chức triển khai thực hiện, cụ thể đối với Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội có nhiệm vụ: “Đổi mới đào tạo, dạy nghề trong hệ thống các trường đào tạo nghề theo hướng phát triển nguồn nhân lực, chuyển đổi nghề nghiệp có kỹ năng phù hợp có thể tiếp thu, làm chủ, khai thác và vận hành hiệu quả, những tiến bộ công nghệ của Cách mạng công nghiệp thứ 4; Nghiên cứu, đề xuất các chính sách, giải pháp khắc phục, giảm thiểu tác động, ảnh hưởng của Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 tới cơ cấu thị trường lao động, an sinh xã hội…”.
Ngay từ những ngày đầu năm 2018 Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 01/01/2018 về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu chỉ đạo, điều hành thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách Nhà nước năm 2018, trong đó chỉ rõ “Hoàn thiện thể chế về phát triển, ứng dụng khoa học công nghệ, công nghệ thông tin và truyền thông, giáo dục và đào tạo, để tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nâng cao năng suất, chất lượng và sức cạnh tranh của nền kinh tế”. Thực hiện các Chỉ thị, Nghị quyết của Chính phủ Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội cũng đã giành sự ưu tiên, tập trung chỉ đạo việc thực hiện nhiệm vụ trọng tâm công tác giáo dục nghề nghiệp năm 2018 trong đó “ưu tiên đào tạo nhân lực đáp ứng yêu cầu cách mạng công nghiệp lần thứ 4”.
* Định hướng đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh công nghiệp 4.0 cần phải ưu tiên:
Một là, đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp cho các đối tượng thuộc các nhóm ngành có xu thế người lao động bị mất việc làm do quá trình đổi mới công nghệ và ứng dụng tự động hóa cao trong sản xuất, kinh doanh, dịch vụ.
Hai là, đào tạo lại, đào tạo nâng cao trình độ về kiến thức, kỹ năng nghề nghiệp cho người lao động tại các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ đáp ứng yêu cầu đổi mới kỹ thuật, công nghệ, dịch vụ, quản lý và tổ chức sản xuất, khả năng thích ứng với sự thay đổi của công nghệ và tổ chức, quản lý.
Ba là, mở rộng đào tạo các ngành, nghề mới hoặc bổ sung, cập nhật các kiến thức, kỹ năng theo yêu cầu kỹ thuật, công nghệ, dịch vụ của công nghiệp 4.0 trong chương trình đào tạo các trình độ giáo dục nghề nghiệp.
* Một số giải pháp để thực hiện đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh công nghiệp 4.0:
1) Hoàn thiện về cơ chế, chính sách thúc đẩy đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh công nghiệp 4.0
2) Gắn đào tạo – việc làm (thông tin thị trường lao động) để kịp thời đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp, đào tạo lại, đào tạo nâng cao năng lực cho người lao động đáp ứng yêu cầu sự dịch chuyển nền sản xuất trong bối cảnh CMCN 4.0
3) Tăng cường hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp (cơ sở sản xuất kinh doanh, dịch vụ) trong tất cả các khâu của quá trình đào tạo và sử dụng nhân lực sau đào tạo.
4) Kịp thời đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên, giảng viên đặc biệt là trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, kỹ năng nghề nghiệp, ngoại ngữ, tin học đáp ứng nhu cầu đào tạo nhân lực trực tiếp phục vụ sự chuyển dịch của nền sản xuất, kinh doanh, dịch vụ trong bối cảnh công nghiệp 4.0
5) Sử dụng chính sách bảo hiểm thất nghiệp để thực hiện đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp cho người lao động nhằm thực hiện ”phòng bệnh” hơn ”chữa bệnh”. Nhà nước cần có chính sách và ưu tiên nguồn lực, đồng thời huy động các nguồn lực khác đặc biệt từ phía doanh nghiệp phục vụ đào tạo kỹ năng nghề nghiệp cho lao động và đào tạo nhân lực có kỹ năng đáp ứng yêu cầu CMCN 4.0.
Có thể nói, CMCN 4.0 đã tác động trực tiếp đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội, tác động đến việc làm, phân cực lao động và liên quan trực tiếp đến an sinh xã hội. CMCN 4.0 vừa là cơ hội nhưng cũng là thách thức đối với lĩnh vực giáo dục nghề nghiệp. Để hiện thực hóa các giải pháp đào tạo kỹ năng nghề nghiệp trong bối cảnh hiện nay không chỉ cần sự vào cuộc của ngành Lao động – Thương binh và Xã hội mà cần sự ưu tiên về nguồn lực của Chính phủ, sự chủ động đi trước, đón đầu công nghệ của các Bộ ngành, cơ sở sản xuất kinh doanh, dịch vụ và đặc biệt là sự phối hợp trong việc đào tạo kỹ năng cho người lao động và người học trong bối cảnh CMCN 4.0./.
Thạc sỹ Trần Thị Thu Hà
Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 01/01/2017 về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu chỉ đạo, điều hành thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách Nhà nước năm 2017;
2. Chỉ thị số 16/CT-TTg ngày 04/5/2017 về việc tăng cường năng lực tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4;
3. Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 01/01/2018 về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu chỉ đạo, điều hành thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách Nhà nước năm 2018;
4. PGS.TS. Lê Quốc Lý, Phó Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Bài giảng “Một số vấn đề về cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, Hà Nội, năm 2017.